dinsdag 10 april 2012

Centrale Suiker Maatschappij

Als in de 19e eeuw met name in Midden Amerika de slavernij wordt afgeschaft betekent dat voor de (riet) suikerindustrie een grote terugslag. In de 18e eeuw was in Berlijn door een chemicus ontdekt dat je uit bieten ook suiker kon halen, dus was Europa niet langer afhankelijk van rietsuiker uit andere werelddelen. Door concurrentie van tarwe uit Amerika was armoe troef in de Nederlandse landbouw zo kwamen de boeren er toe om suikerbieten te verbouwen.
In de Westhoek van Brabant stonden wel 20 suikerfabrieken, maar door de slechte vaarwegen die aanvoer per schip bemoeilijkten waren deze fabrieken niet lang rendabel. De boerenkarren konden maar kleine hoeveelheden tegelijk afleveren. Mr. A.J.M. Smits zocht naar een nieuwe vestigingsplaats voor de fabriek uit Roosendaal en uit Groenendijk een plaatsje vlakbij Oosterhout en kwam in contact met de heer D. Fonkert Sr. die belangen vertegenwoordigde in de haven van Oud-Beijerland. Buitendijkse grond werd aangekocht, waarna de hoogte van het maaiveld werd aangepast en in 1901 werden de machines uit beide suikerfabrieken overgebracht naar de grens van Nieuw-en Oud-Beijerland, waar nu de wijk Spuioever is. Zo ontstond de Zuid-Hollandsche Beetwortelsuikerfabriek (ZHB) aan het Spui als een van de allergrootste van het land. Het eerste campagnejaar 1902 was meteen al een groot succes.
Met de fabrieken kwam ook het vaste werkvolk mee waarvoor aan de Spuidijk en Karel Doormanstraat woningen werden gebouwd en aan de Zinkweg gehuurd. Keek men in Oud-Beijerland een beetje vreemd tegen de roomsen aan, het betekende voor menig boerenknecht werk in de wintermaanden als het werk op het land stil lag. Extra inkomsten in de moeilijke dertiger jaren, ook voor de middenstand. Een herinneringsraam werd in het Raadhuis geplaatst. Het cafe van de dames Peeters aan de Spuidijk werd niet alleen wachtplaats voor chauffeurs in de campagnetijd, maar ook de vaste stek van de Brabanders. Er werden toneeluitvoeringen gegeven en Sinterklaasfeest voor de kinderen van de Willibrordusschool gevierd. Er was een biljart en een jukebox. 
Lange rijen vrachtverkeer, zowel tractoren met aanhanger als wagens wachtten op hun beurt om te lossen, maar bieten werden ook met de stoomtram aangevoerd of per schip. Menig romance is ontstaan. Zo kwam een schipper om een rood kooltje maar werd op slag verliefd op het winkelmeisje waarmee hij uiteindelijk ook is getrouwd. 
De Campgne begon rond de maand
october en duurde tot december. De straten kwamen onder een laagje slik te liggen wat tijdens het transport van de wagons of vrachtwagens afviel. Een gedichtje werd geschreven;
Campagne
't Is weer October, alom op 't land
ziet men de biet vervoeren
En iedere suikerfabrikant
werkt dan op volle toeren!
In de fabriek en op het kantoor
terreinen en in gangen
staat thans een ieder op zijn post, 
om bieten te ontvangen.
En mag er soms eens 'panne' zijn
dan kent men tijd nog ure
want 't bietje is republikein
hij kan geen 'vorst' verduren
Maar 't werk aan deze biet omsluit
een schat van grote waarde:
Hij schenkt de mens een schone buit;
het zoete dezer aarde. 

In de fabriek waren slaapplaatsen en in de campagnetijd stonden op het terrein woonwagens van mensen die er tijdelijk werk vonden. Vanaf 1910 was er veel concurrentie, de bieten moesten zelfs van buiten de Hoeksche Waard worden betrokken. Bovendien kwam er in 1915 nog een Cooperatieve Suikerfabriek bij in Puttershoek. De directie van de ZHB besloot de fabriek in huur af te staan aan de CSM de Centrale Suiker Maatschappij. Omdat de fabriek feitelijk in Nieuw Beijerland stond maar Oud-Beijerland niet alleen de lusten, maar ook de lasten ervan ervoer, werd de 10 hectaren grond waarop de fabriek stond geannexeerd door Oud-Beijerland uiteraard niet nadat er hevig verzet was geleverd door Nieuw Beijerland. In oorlogstijd viel een Engelse bom tussen het hoofdgebouw en het cafe waardoor het kantoor een grote ruine was. Spannend werd het echter in 1944 toen het entrepot vol lag met munitie van de Duitsers. Als daar een bom op terecht kwam zou er van het hele dorp niets overblijven. In de jaren erna werden de bieten opslagplaatsen verbetert, het ketelhuis vernieuwd en de zwemgoten aangepast. Ook kwam er een nieuwe elektrische centrale. In 1956 kwam er een gezin in de fabriek wonen waarvan vader in de fabriek werkte en moeder de kantine en logement onderhield. Vaste woonwagenbewoners kwamen jaarlijks terug tijdens de campagnetijd en hadden een klein circus. Een meisje met bruine krullen noemden we Mariska de Cirsusprinses. In de campagnetijd draaide de fabriek dag en nacht door, alle dagen van de week.
Voor het vaste personeel was er een premievrij pensioen en jubilarissen werden rijkelijk beloond. Met het 50-jarig bestaan van de fabriek werd door het personeel een tableau aangeboden en een groot feest gevierd. Mechanisatie en automatisering van de fabriek vonden plaats, meet-en regeltechniek deed zijn intrede. Werden tijdens de eerste campagne nog 44000 ton bieten verwerkt, ging het in het topjaar 1960 om 213000 ton. Door overcapaciteit was de CSM verplicht tot reorganisatie, de fabriek werd in 1972 afgestoten door de CSM.
De fabriek werd uitgekozen voor de Trosserie 'de Fabriek' als locatie voor een scene in 1981. In de zomer van 1983 werd de fabriek definitief gesloopt.  

zaterdag 7 april 2012

Gerda van Wageningen

Gerda van Wageningen woont al langer in de Hoeksche Waard als dat ze elders heeft gewoond en belangrijker ze schrijft historische romans. Eindelijk bij het verschijnen van haar 100ste roman heeft de literaire wereld haar ook ontdekt. Ze werd zelfs uitgenodigd voor het prestigieuze boekenbal. Vreemd hoor als je omarmd wordt door een groot publiek en zelfs in je eigen onderhoud kunt voorzien door het schrijven van boeken dat het zo lang heeft geduurd dat men haar de juiste herkenning wilde geven. Eind goed al goed. 
De roman 'Onrustig hart' speelt in het Oud-Beijerland van begin 20ste eeuw wanneer er een suikerfabriek is gebouwd op de grens van Nieuw Beijerland. Zij geeft een kijkje in werkgelegenheid van mannen en vrouwen, maar ook leven en wonen van die tijd komen aan bod. Voor degene die de verhalen van toen kennen over de diverse families in de kleine gemeenschap die Oud-Beijerland toen nog was is het boek een feest van herkenning. Voor mij is het een reden om jullie een blog te bieden over de suikerfabriek van toen.  

woensdag 4 april 2012

Koen Visser

Van Palingrokerij tot sauzen in glas.
"Met een jukje en twee mandjes bracht hij paling bij zijn klantjes", werd een standaard uitdrukking. Koenraad Visser (1877-1958) begon met de verkoop van haringen en wat er op zijn pad kwam, maar zijn hart lag bij de verkoop van vis. Het zou de  American dream worden. Vader Gerrit leerde hem paling schoonmaken en samen trokken ze op om ook baars, snoek en karper uit te venten. De verse vis werd aangekocht bij vissers uit Oud-Beijerland. Koenraad trouwt met Cornelia Waardenburg en begint een 'Visch-en Palingrokerij' aan huis als hij 25 jaar is. Hij zal dit bedrijf 55 jaar met voortvarendheid en grote inzet leiden naar zeer succesvol en overlijden op 80 jarige leeftijd niet lang na dat hij  uit het bedrijf is gestapt. Vreugde en verdriet wisselen elkaar af. Zakelijk gaat het Koenraad voor de wind, maar hij verliest zijn eerste kind voordat het 1ste levensjaar is bereikt. Een paar maanden later wordt een dochter geboren en vader Gerrit is compagnon af. Vrijheid was Koenraad alles waard. Hij kocht een motorboot om paling bij vissers uit de omgeving op te halen en besloot de verse vis en gerookte paling te leveren aan de vishandel. Na een kleine 10 jaar werd de rokerij te klein aan de Ooststraat en had Koenraad zijn oog laten vallen op de Oostkade. Het begin van het Koen Visser imperium waar door de jaren heen omliggende bedrijven of gronden worden aangekocht om het bedrijf uit te kunnen breiden, woningen voor personeel en directie te laten bouwen. In het Spui worden zgn. leggers geplaatst waarin de paling levend werd gehouden totdat zij werd verwerkt. Met de ms 'Gerrit' wordt van ver paling gehaald en ook wordt er vanuit het buitenland ingevoerd om aan de stijgende vraag te kunnen voldoen.
Paling roken is vakwerk. Eerst worden ze met de hand schoongemaakt, gepekeld en aan ijzeren pennen geregen. In de rokerij worden ze daarna een korte tijd gestoomd om daarna gerookt te worden. Het sorteren van klein tot groot was het proces om dan in dozen verpakt en vervoerd te worden. Vader Gerrit overlijd in 1910, het jaar waarin Koenraad wederom een pasgeboren zoon verliest. Inmiddels wordt Koen Visser tot de respectabele ondernemers van Oud-Beijerland gerekend gezien zijn deelname in het herdenkingscomite 100 jaar Koninkrijk en het in het bezit hebben van een telefoon. Toch bleef hij bescheiden, hij voelde er bijvoorbeeld niets voor om het alleenrecht van import van verse en gerookte paling uit Belgie te verkrijgen omdat er meerdere waren die daar wel voor in aanmerking wilde komen. Ook worden hem en zijn vrouw nog 2 zonen geboren Gerrit en later Simon. Hij zal 25 jaar een bestuursfunctie uitoefenen in de Vereniging voor Gereformeerd Lager Onderwijs en zich aansluiten bij de Anti Revolutionaire Partij. Hij neemt zitting in de gemeenteraad van Oud-Beijerland, een jaar later als Kerkvoogd in de Ned. Hervormde Kerk toetreden gevolgd door voorzitter van het college van kerkvoogden.
Na het overlijden van zijn moeder trouwt dochter Sijtje. Gerrit en Simon komen in het bedrijf werken. Koenraad neemt zijn verantwoordelijkheid voor het wethouderschap, wordt zelfs nog even locoburgemeester en zet zich in voor het verfraaien en vergroten van het gemeentehuis over de Vliet. Bij Gerrit wordt een 3e kind geboren en Simon en zijn vrouw geven de namen Koenraad Simon aan hun eerstgeborene.

Het roken van zalm is een volgende logische stap. In het handelsregister wordt 'paling-en zalmrokerij' opgenomen. W.O. II maakt een einde aan het wethouderschap van Koenraad en bij Simon wordt Nic Peter geboren. Nog worden diverse functies vervuld bij de vereniging van Nederlandsche Visconserven fabrikanten. Pas als deze ondernemer 65 jaar is wordt de eenmanszaak omgezet in de Vennootschap Onder Firma Koen Visser. De mede vennoten zijn de 2 zonen en schoonzoon. 
De donkere oorlogsjaren beletten Koenraad niet om plannen te maken om in de fabriek een visconservenafdeling en een complete koelinstallatie te plaatsen. Gedacht wordt aan het produceren van volconserven. Voorlopig wordt zo goed en zo kwaad als het gaat de halfconserven geproduceerd; sardientjes in tomatensaus. In het gezin van Simon wordt Simon Marius geboren, Cornelia de vrouw van Koenraad overlijdt en bij Gerrit wordt een dochter geboren. Tijdens de hongerwinter wordt een gaarkeuken geopend bij Koen Visser waarbij de aanwezige apparatuur goeie diensten bewees.  
Na de wederopbouw start het fabricageproces van haring en makreel tot vol conserven. Dit betekent een schoonmaakafdeling, afdeling met vissnijmachine, de  sterilisatieafdeling, vulafdeling, sluiten blikken, etikettering en verpakking. Er wordt o.a. geexporteerd naar Engeland, Oostenrijk en voormalig Oost Duitsland. De Vennootschap onder Firma wordt omgezet in Koen Visser N.V. Voornamelijk Oud-Beijerlandse mannen en vrouwen vinden werk in de fabriek en op kantoor bij de familie.
De productie van Nasi-en Bami doet zijn intrede als Nederlandse militairen terugkomen uit Indie. Bij Gerrit wordt een dochter geboren en ook Simon die inmiddels is verhuisd naar de Koninginneweg krijgt dochter Irene, na 3 zonen. Simon lijkt in de voetsporen van zijn vader te treden als hij diaken wordt in de Ned.Herv.kerk en later voorzitter van de diaconie en bestuurslid van het verenigingsgebouw van de N.H. kerk. Zoon Gerrit vertrekt met zijn gezin van 7 kinderen naar Zuid-Afrika. Een filiaal bij de visafslag in Rotterdam wordt in gebruik genomen. Tijdens het 60-jarig bestaan van het bedrijf ontvangt Koenraad inmiddels 75 jaar de versierselen behorend bij de benoeming tot Ridder in de orde van Oranje Nassau. Het hele bedrijf viert feest.
Een goederenloods en een kantoorgebouw verrijst. Omdat het water in het Spui nog weleens buiten zijn oevers treed, wordt er diverse malen met de roeiboot naar de ingang van het kantoorgebouw gevaren om de dames 'droog' over te brengen.
Er is een Personeelsvereniging opgericht met een personeelsblad en een jaarlijkse personeelsavond. Sinterklaas en Kerst worden uitgebreid gevierd. Mensen werken hier hun hele werkzame leven.
De concurrentie in de visconservenindustrie neemt enorm toe er wordt een kippenafdeling opgericht om meer spreiding te verkrijgen. Voor personeelswerving wordt uitgeweken naar Willemstad en Strijen.
De haring wordt te duur, de paling krijgt een andere verpakking er wordt getracht een kippenproduct voor het Verre Oosten te ontwikkelen.
Complete maaltijden in blik worden op de markt gebracht. Koenraad, Marius en Peter de zonen van Simon worden in de directie opgenomen. Tijdens het 75-jarig bestaan van Koen Visser N.V. wordt spontaan een aubade gebracht door muziekvereniging 'Harmonie'. Er wordt een 'familiediner' met alle personeelsleden en partners gehouden in Zuid-Beijerland.
Op het terrein wordt een kantine gebouwd en de portiersloge wordt verplaatst.
Reclame doet zijn intrede en nieuwe verpakkingsmethoden worden toegepast. Naast Nederlandse defensie orders wordt begonnen met het produceren voor het leger van West-Duitsland.
Eind zestiger jaren komt een eind aan het zelf roken van vis omdat het economisch niet meer rendabel is.
De Holdingmaatschappij Kopema wordt opgericht door de 3 zonen, zij en Simon Visser vormen de directie. Ingespeeld wordt op de verbeterde economische omstandigheden. Kant en klaar producten in supermarkten deden hun intrede. Halfconserven worden in doorzichtige folie aangeboden. Toch zal Peter Visser later zeggen dat het succes van het bedrijf kwam door de exclusiviteit van de producten die werden ontwikkeld en internationaal werden gelanceerd.
In het buitenland is vraag naar 'KV' zalm uit het door Hollandse en Zeeuwse water omspoelde stadje. 53 bestemmingen in de wereld ontvangen KV-delicatessen. Garnalen en Tonijn worden onder de naam Royal Dutch verkocht. De N.V. wordt B.V. en Gerrit overlijd in Zuid-Afrika. Simon wordt benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau.
Achter de Ambachtschool wordt hier een afvalzuivering voor het bedrijf gebouwd.
Ter gelegenheid van het 80-jarig bestaan wordt aan de gemeenschap een fontein in de Vliet voor Het Oude Raadhuis aangeboden. Na een reis naar zijn familie overlijdt Simon op 56-jarige leeftijd.
Door de uitslag van een marktonderzoek wordt de Orientaalse keuken uitgebreid. Voor de naamstelling laat men zich inspireren door een film. Het wordt uiteindelijk 'Suzi Wan Oriental Cuisine'. Uiteindelijk worden er over de honderd producten aangeboden die wereldwijd een doorslaand succes opleveren.
In 1980 zijn de aandelen van de Holding Maatschappij overgenomen door Mars Incorporate. De handelsnaam wordt nog gewijzigd in Master Foods. Het bedrijf bevindt zich op het industrieterrein De Bosschen en is inmiddels gerationaliseerd tot de verkoop van sauzen in glas.
Peter is vorig jaar overleden, Marius is gehuwd met Stineke de Koning (Koni B.V.) en Koenraad heeft onlangs geheel in de lijn van de familie een fonds in het leven geroepen waarop een ieder in Oud-Beijerland met een goed idee voor de bevolking een beroep mag doen. Het ondernemen laat hem nog steeds niet los, gezien alle activiteiten in de Koen Visser Group. Irene is de enige die in Oud-Beijerland is blijven wonen. Aan de Oostkade zijn inmiddels woningen en een horeca gelegenheid gebouwd.